„Wiara, nauka sens. Kultura europejska wobec spraw ostatecznych”
Spotkanie XVIII
„Historyczność Ewangelii”
Ksiądz doktor Ryszard Kempiak
Badania nad historycznością wydarzeń, opisanych w Ewangeliach, mają długą tradycję. Zachodzącym w nich zmianom możemy przyjrzeć się na przykładzie badań nad Ewangelią Dzieciństwa. Rozumie się przez nią dwa pierwsze rozdziały Ewangelii według Mateusza i według Łukasza. Rozdziały te przedstawiają zapowiedź narodzenia Jezusa, narodziny w Betlejem i Jego lata dziecięce. W dawniejszych badaniach przeważały postawy skrajne. Albo wydarzenia te traktowano jako legendę bez żadnej wartości historycznej, czego konsekwencją było podważanie zasad wiary, albo jako kronikę, przedstawiającą wyłącznie fakty. Ta druga postawa broniła ścisłości historycznej wszystkich szczegółów opowiadania, służyła celom apologetycznym i hagiograficznym, tworzyła sielankowy obraz dzieciństwa Jezusa, wzbogacając go nawet szczegółami, o których Ewangelie nie wspominają.
Obie te postawy uważa się dziś za nieaktualne. Postawie pierwszej przeczą wyniki współczesnych badań historycznych, które każą dostrzegać w opowieści Ewangelistów autentyczne elementy tamtej epoki. Te same osiągnięcia każą jednak także zweryfikować postawę, według której wszystkie wydarzenia bezkrytycznie uważa się za prawdziwe. Badania, które podważają obydwie dotychczasowe postawy, związane są z rozwijającym się od kilku dziesięcioleci nurtem, zajmującym się występującymi w Biblii rodzajami i gatunkami literackimi. Inaczej bowiem ujmuje się prawdę w tekstach historycznych, a inaczej w tekstach prorockich czy poetyckich. Jeżeli więc chcemy się dowiedzieć, jaką prawdę autor zawarł w swoim tekście, jaki jest stopień jej historyczności, musimy zapytać o zastosowany przez autora gatunek literacki. Dzięki badaniu literackiemu można wyeksponować element kompozycyjno-interpretacyjny opisywanych wydarzeń, który będzie wskazywał na tendencje i zamiary teologiczne autorów.
Mateusz wykazuje, że wydarzenia z życia Jezusa są kontynuacją świętej historii zbawienia, nawet wypełnieniem dawnych zapowiedzi. Buduje on analogię między Jezusem a Mojżeszem. Jezus urodził się w czasach Heroda, Mojżesz w czasach faraona, Herod chce zabić Jezusa, faraon żąda śmierci Mojżesza i Jezus, i Mojżesz ze swymi rodzinami muszą uciekać i wracają do swych ojczyzn dopiero po śmierci władców. Herod nakazuje rzeź pierworodnych w Betlejem, faraon – topienie w Nilu każdego nowo narodzonego Hebrajczyka. Łukasz natomiast zestawia wydarzenia z życia Jezusa i Jana Chrzciciela. Inaczej korzysta z Pisma Świętego. Zamiast długich cytatów, zamieszcza liczne reminiscencje i aluzje biblijne. W świetle Starego Testamentu i zawartych w nim zapowiedzi Łukasz przeprowadza medytacje teologiczną nad faktami lub tak zwane wartościowanie teologiczne. U Mateusza nie ma tekstu o Janie Chrzcicielu, u Łukasza brak czterech epizodów z Mateusza: przybycia Mędrców, ucieczki do Egiptu, rzezi Niewiniątek i powrotu do Nazaretu. Opisy opierają się więc na dwóch różnych tradycjach. Mateusz to tradycja wywodząca się od Józefa, Łukasz zaś – tradycja wywodząca się od Marii. U ich podstaw leżą jednak wspólne elementy, które pozwalają mówić o historycznej autentyczności opisywanych faktów: zaślubiny Marii z Józefem, pochodzenie Jezusa z rodu Dawida, Zwiastowanie, dziewicze poczęcie i narodziny Jezusa, Betlejem jako miejsce urodzenia i Nazaret jako miejsce zamieszkania.
Wydarzenia te ustalono przede wszystkim przez porównanie opowiadania Mateusza z opowiadaniem Łukasza. Drugim sposobem pomocnym w ustalaniu historyczności wydarzeń jest porównanie Ewangelii Dzieciństwa ze źródłami pozabiblijnymi. Zwrócili na nie uwagę historycy żydowscy. Opierając się na bogatej dokumentacji źródłowej, rekonstruują oni tło historyczne, religijne i społeczne czasów, przedstawionych w Ewangelii Dzieciństwa. Badania te wykazują, że opisane w niej środowisko i zwyczaje są doskonale zgodne z ustaleniami naukowców. Nie zawiera ona żadnych anachronizmów i sprzeczności, które świadczyłyby o tym, że tekst powstał w innym okresie. Jest to silny argument na rzecz autentyczności opisywanych wydarzeń.
Aby dobrze odczytać intencje autorów, musimy też zwrócić uwagę na trzy okresy tradycji, przez które doszła do nas nauka Jezusa i Jego życie: życie Jezusa, przepowiadanie apostołów i praca kompozycyjna Ewangelistów. Zarówno apostołowie, jak i Ewangeliści nie tylko zbierali i zapisywali słowa i czyny Jezusa w sposób kronikarski, lecz także wyjaśniali je w świetle Zmartwychwstania, uwzględniając potrzeby adresatów. Fakty przedstawione w Ewangelii Dzieciństwa nie zostały utrwalone na piśmie dla zaspokojenia ciekawości, ale po to, by stały się fundamentem wiary i moralnego życia Kościoła. Nie jest więc ona ani legendą, ani historią we współczesnym sensie kronikarskim, ani tylko teologią, jest jedyną w swoim rodzaju syntezą faktów i teologii. Odtwarza wydarzenia, ale także przekazuje znaczenie, jakie Jezus miał dla swych wyznawców i naśladowców.
O życiu i działalności Jezusa informują kanoniczne i niekanoniczne źródła chrześcijańskie. Do pierwszych zaliczamy cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie i Listy. Źródła niekanoniczne to przede wszystkim ewangelie apokryficzne oraz agrafa i logia, czyli wypowiedzi przypisywane Jezusowi. Postać Jezusa i jego wyznawców jest także przywoływana w źródłach niechrześcijańskich: hebrajskich i rzymskich. Żydowski historyk Józef Flawiusz, który żył w latach 37-97 po Chr., w swej historii „Dawne dzieje Izraela” wspomina Jezusa, zwanego Chrystusem, który nauczał, czynił cuda, został skazany na śmierć przez Piłata i przed śmiercią powołał do życia ruch, który nosi Jego imię. Inny żydowski historyk, Mara Bar Serapion, w liście do syna, napisanym w roku 73 po Chr., przywołuje niedawne zniszczenie Świątyni w Jerozolimie, twierdząc, że jest to kara za ukrzyżowanie ich „mądrego Króla”. O Jezusie wspomina też powstały około roku 500 Talmud Babiloński. Znajdują się w nim wzmianki o „cudotwórcy” noszącym imię Jezus, który żył w Palestynie i był założycielem chrześcijaństwa. Jezus poniósł śmierć za to, że uprawiał czary i prowadził Izrael do apostazji. Według rzymskiego historyka Tacyta natomiast skazany na śmierć w czasach Tyberiusza Jezus to założyciel sekty, na którą Neron zrzucił odpowiedzialność za wielki pożar Rzymu. Z kolei Pliniusz Młodszy, namiestnik Bitynii, która leżała w dzisiejszej Turcji, około roku 110 napisał list do cesarza Trajana, w którym pyta, jak postępować z naśladowcami Chrystusa, którzy czczą Go, jakby był Bogiem. Dzięki temu wysokiemu rzymskiemu urzędnikowi wiemy, jak wyglądało życie wspólnotowe pierwszych chrześcijan:
„Oni mieli zwyczaj spotykania się jakiegoś wcześniej ustalonego dnia przed świtem i śpiewali kanony do Chrystusa, jak do Boga, i wypowiadali uroczyste śluby, że nie będą czynić żadnych przestępstw ani oszustw, kradzieży lub cudzołóstwa, że będą dotrzymywać danego słowa, oddawać rzeczy im powierzone na przechowanie, po czym zwyczajem było zakończenie zebrania i ponowne spotkanie się, aby uczestniczyć w posiłku – z potrawami zwyczajnymi i nieszkodliwymi (Pliniusz, Listy, vol. II, X, 96).
